إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآَنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآَخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الاَْرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآَخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآَتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لاَِنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْر تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (20 )
تو در ابتداى اين سوره از پيامبر خواستى كه شب ها بيدار باشد و به عبادت بپردازد، عدّه اى از مسلمانان در اين برنامه با پيامبر همراهى مى كردند. اسلام آمده بود تا تحوّلى بزرگ را در جامعه آن روز ايجاد كند، در محيطى كه همه، بت ها را مى پرستيدند، مسلمانان نياز به توان و نيروى زيادى داشتند و شب زنده دارى آن هم به اندازه يك سوم شب (و بيشتر از اين مقدار) به آنان اين توان و نيرو را مى داد. اين شب زنده دارى براى مسلمانان مستحب بود كه تأكيد زيادى به آن شده بود.
تقريباً هفت سال گذشت، مسلمانان هنوز در مكّه بودند، تعداد مسلمانان هم زيادتر شده بود و پايه هاى اساسى اسلام بنيان گذاشته شده بود، اينجا بود كه تو تصميم گرفتى به مسلمانان تخفيف بدهى و زمان شب زنده دارى را براى آنان كمتر كنى. براى همين بود كه اين آيه را نازل كردى.
آرى، آيات اول اين سوره در سال سوم بعثت پيامبر در مكّه نازل شد و آخرين آيه نيز بعد از شش يا هفت سال در مكّه نازل شد.

* * *

تو مى دانى كه محمّد(صلى الله عليه وآله) و گروهى از پيروان او به يكى از اين برنامه هاى شب زنده دارى عمل مى كردند:
1 - دو سوم شب را عبادت مى نمودند.
2 - نيمى از شب را عبادت مى نمودند.
3 - يك سوم شب را عبادت مى نمودند.
آنان گاهى نزديك به دو سوم شب را بيدار مى ماندند و نماز مى خواندند، تو مى دانستى كه پاى بعضى از آنان، ورم كرده است، تو مى دانستى كه آنان نمى توانند به اين كار براى هميشه ادامه دهند، براى همين تو به آنان تخفيف دادى و از آنان خواستى هر قدر كه مى توانند قرآن بخوانند. (البتّه پيامبر تا آخر عمر به همان برنامه قبلى عمل مى كرد و مدّت زيادى از شب را به شب زنده دارى مى پرداخت).[106]
آرى، تو دوست نداشتى آنان در دل شب براى خواندن قرآن به زحمت بيفتند، پس از آنان مى خواهى كه شب ها بيدار شوند و به اندازه اى كه برايشان زحمت نيست نماز بخوانند و قرآن بخوانند و شب زنده دارى كنند، تو مى دانستى كه گروهى از مسلمانان بيمار مى شوند، گروهى هم براى تجارت و كسب رزق و روزى به مسافرت مى روند و گروهى هم در راه تو به جهاد مى روند.
شب زنده دارى طولانى براى بيمار و مسافر كار سختى است، بنابراين فرمان مى دهى كه هر چقدر مى توانند قرآن بخوانند و نماز به پا دارند و زكات مال خويش را بدهند و از مال خويش به تو قرض دهند. تو دوست دارى اگر كسى از آنان قرض خواست، آنان به اندازه توان خود به او قرض بدهند و قرض الحسنه را فراموش نكنند، به هر كارى كه به دين تو كمك مى كند، يارى برسانند. اين ها، نمونه هاى قرض دادن به توست.
تو از مسلمانان مى خواهى تا بدانند هر كار خوبى كه براى آخرت خود پيش مى فرستند، پاداش آن را نزد تو خواهند يافت، تو به آنان پاداشى بسيار بزرگ تر از كار نيك آنان خواهى داد. در پايان از آنان مى خواهى تا از تو طلب بخشش كنند تا گناهشان را ببخشى كه تو خداى بخشنده و مهربان هستى.

* * *

در اين آيه، پنج برنامه مهم براى سعادت انسان ها ذكر شده است:
1 - شب زنده دارى و خواندن قرآن به اندازه اى كه انسان توان دارد.
2 - نماز (نماز ستون دين و معراج مؤمن است).
3 - زكات (پرداخت زكات براى كسانى كه ثروت زيادى دارند، واجب است)
4 - قرض الحسنه و كمك كردن به ديگران (اين حكمى مستحب مى باشد و با زكات واجب فرق مى كند).
5 - استغفار و طلب بخشش از خدا.
آرى، اگر كسى از گناهانش پشيمان شد و قصد كرد كه ديگر آن گناهان را انجام ندهد، توبه اش "توبه واقعى" است، تو گناه او را مى بخشى و او را در روز قيامت در باغ هاى بهشت جاى مى دهى، همان بهشتى كه نهرهاى آب از زير درختان آن جارى است.[107]