إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَة ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيب فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيًما حَكِيًما (17 ) وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الاَْنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا (18 )
سخن از توبه به ميان آمد، توبه همان بازگشت به سوى تو و پشيمانى از گناه است. اگر راه توبه بسته بود و فرصت بازگشت از خطاها از انسان گرفته مى شد، اثر خطرناكى در روحيه انسان مى گذاشت و انسان دچار يأس و نااميدى مى شد.
راه توبه هميشه باز است، تو بندگان خود را دوست دارى و آنان را به سوى خود دعوت مى كنى و گناهانشان را مى بخشى.
البتّه ممكن است من خود را فريب دهم و گناهان زيادى انجام دهم و با خود بگويم كه بعداً توبه مى كنم، اين خطرى است كه سعادت مرا تهديد مى كند، براى همين چند شرط مهم براى توبه بيان مى كنى:
1 - توبه كسانى پذيرفته مى شود كه گناه را از روى جهالت انجام داده باشند.
2 - بعد از انجام گناه، گناهكار بايد زود توبه كند و پشيمان شود، گناهكار قبل از اينكه اثرات گناه در روح و جان او ريشه كند، بايد توبه كند و به سوى تو بازگردد.
3 - توبه بايد قبل از لحظه مرگ باشد، در لحظه مرگ، پرده ها از جلوى چشم انسان كنار مى رود و انسان حقايق جهان ديگر و نتيجه اعمال خود را مى بيند، در آن لحظه همه گناهكاران پشيمان مى شوند و سعى مى كنند از آتش جهنّم رهايى يابند، ولى توبه در آن لحظه فايده اى ندارد، مهم اين است كه انسان به غيب ايمان بياورد و با درك عقلانى خود به سوى تو بازگردد و از گناهان پشيمان شود. در لحظه مرگ پرده ها كنار رفته و گناهكارى كه توبه نكرده است، آتش جهنّم را مى بيند، در آن لحظه، توبه قبول نمى شود، همانگونه كه فرعون در آستانه مرگ، پشيمان شد زيرا عذاب را جلوى چشم خود ديد، امّا توبه او سودى نداشت.
4 - شرط ديگر توبه اين است كه انسان، با ايمان از دنيا برود، اگر من از گناهانم پشيمان شوم و توبه كنم ولى در آخرين لحظات عمر خود، كافر شوم، توبه گذشته من بى فايده مى شود.
شرط سعادت و رستگارى انسان اين است كه بتواند ايمان به خدا را همراه خود به آن دنيا ببرد، هيچ چيز براى انسان بالاتر از عاقبت به خيرى نيست. همه بايد دعا كنيم كه خدا عاقبت ما را ختم به خير كند تا با ايمان از دنيا برويم.

* * *

در مسجد "شجره" لباس احرام به تن كرده بوديم، آماده بوديم تا اذان مغرب گفته شود و نماز بخوانيم و به سوى مكّه حركت كنيم، براى ديدار خانه خدا، شوق زيادى داشتيم.
تا اذان مغرب نيم ساعتى وقت بود، يكى از دانشجويان كه چشمانش قرمز شده بود و معلوم بود خيلى گريه كرده است، رو به من كرد و گفت:
ــ من امروز نااميد شدم ! خدا هرگز گناه مرا نمى بخشد.
ــ چرا اين حرف را مى زنى؟ خدا خودش وعده داده است گناهكاران را ببخشد، از كجا به اين نتيجه رسيده اى كه خدا تو را نمى بخشد؟
ـ قرآن را خواندم و فهميدم كه توبه من قبول نيست.
ــ در كجاى قرآن اين مطلب نوشته شده است؟
ــ سوره نساء آيه 17 در آنجا خدا مى گويد: "توبه كسانى پذيرفته مى شود كه گناه را از روى نادانى و جهالت انجام داده باشند".
ــ خوب. تو از اين آيه چه فهميدى؟
ــ اگر كسى كارى انجام دهد و نداند آن كار، گناه بوده است، خدا توبه اش را مى پذيرد، امّا من كه مى دانستم آن كارها، گناه است !!
ــ خوب !
ــ من بارها براى تفريح به كشورهاى ديگر رفته ام و گناهان زيادى انجام داده ام. مى دانستم آن كارها، گناه است، من جاهل نبودم ! براى همين خدا توبه مرا قبول نمى كند.

* * *

آن روز بود فهميدم چرا پيامبر از ما خواست تا از قرآن و اهل بيت(عليهم السلام)پيروى كنيم، براى فهم دقيق قرآن نياز داريم كه از سخنان آنان بهره ببريم.
منظور از جهالت در اين آيه چيست؟ "خدا توبه كسانى را مى پذيرد كه گناه را از روى جهالت انجام داده باشند".
جهالت در اينجا به معناى نادانى از حرام بودن گناه نيست، اگر اين طور باشد، توبه خيلى ها نبايد پذيرفته شود.
اين سخن امام صادق(عليه السلام)است: "هر گناهى كه بنده از روى آگاهى و علم انجام مى دهد، نشانه آن است كه او فردى جاهل و نادان است، زيرا با گناه و معصيت، سعادت خود را به خطر انداخته است".[112]
با توجّه به اين سخن، مى توانيم چنين نتيجه بگيريم: انسانى كه گناه مى كند، يكى از دو حالت زير را دارد:
1 - او با گناه كردن مى خواهد با خدا و دين دشمنى كند. هدف او، مخالفت با اوامر خداست، او با خدا ستيز دارد.
2 - او هيچ دشمنى با خدا و دين او ندارد، بلكه اسير هوس مى شود و براى ارضاى شهوت و هوس هاى خود گناه مى كند. هدف او هرگز مخالفت با خدا نيست.
خداوند گناهى را كه از روى طغيان هوس ها باشد، مى بخشد، در واقع منظور از جهالت در اين آيه، طغيان غرايز و تسلّط هوس هاى سركش و چيره شدن آن ها بر نيروى عقل و ايمان است.
من مى دانم انجام فلان كار، گناه است، امّا وقتى كه هوس ها بر من هجوم مى آورند، علم به گناه، بى اثر مى گردد، در آن حالت، من اسير وسوسه شيطان مى شوم و هواى نفس بر من غلبه مى كند، كارى جاهلانه انجام مى دهم، آرى، علمى كه در برابر هوس ها پايدار نباشد، مانند جهل است !

* * *

نام او محمّدبن مسلم بود، از كوفه به مدينه براى ديدار امام باقر(عليه السلام)آمده بود، امام رو به او كرد و فرمود:
ــ اى محمّدبن مسلم ! اگر خدا، توبه بنده خود را قبول كند، همه گناهان او را مى بخشد. البتّه آن بنده بايد اهل ايمان باشد و به خداى يگانه ايمان داشته باشد.
ــ آقاى من ! اگر بعد از توبه كردن، دوباره گناه كند، آيا باز هم توبه او قبول مى شود؟
ــ آيا تا به حال ديده اى كه بنده مؤمنى از گناهش پشيمان شود و توبه كند و خدا توبه او را نپذيرد؟
ــ آقاى من ! اگر اين كار را تكرار كند، يعنى گناه كند و سپس توبه كند، باز گناه كند و توبه كند... آيا باز هم خدا توبه اش را قبول مى كند؟
ــ كسى كه اهل ايمان است هر بار كه توبه كند، خدا او را مى بخشد، زيرا خداوند مهربان و توبه پذير است. اى محمّدبن مسلم ! مواظب باش ! هرگز بندگان خدا را از رحمت خدا نااميد و مأيوس نكن ! [113]
آن روز محمّدبن مسلم درس بزرگ زندگى خود را فرا گرفت، هرگز نبايد مردم را از مهربانى خدا نااميد كرد.[114]